Program badań przesiewowych słuchu u dzieci ze szkół podstawowych z terenów wiejskich Polski zachodniej
W okresie od marca do czerwca 2010 r. Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu wraz z Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i Stowarzyszeniem Przyjaciół Osób Niesłyszących i Niedosłyszących "Człowiek-Człowiekowi" realizował "Program badań przesiewowych słuchu u dzieci ze szkół podstawowych zamieszkałych na terenach wiejskich w województwach Polski zachodniej"
 |
Realizowany w 2010 roku Program był kontynuacją badań przesiewowych słuchu i głosu u dzieci w wieku 7 lat z terenów wiejskich i małych miast województw Polski wschodniej ("Słyszę" nr 4/102 z 2008) realizowanych w roku 2008 i również był skierowany do uczniów szkół podstawowych zamieszkałych na terenach wiejskich, tym razem w 9 województwach Polski zachodniej: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, opolskim, pomorskim, śląskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim.
Realizacja Programu umożliwiła przeprowadzenie działań profilaktycznych i edukacyjnych, mających na celu zapoznanie dzieci oraz nauczycieli i rodziców z czynnikami środowiskowymi, które stanowią zagrożenie dla narządu słuchu, oraz wykrycie dzieci zagrożonych wadą słuchu.
Badania prowadzono w szkołach podstawowych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich (do 5 000 mieszkańców) i w ciągu 3 miesięcy wykonano badania przesiewowe u 95 411 dzieci, z czego 77% stanowiły dzieci z klas I, a pozostałe 23% to dzieci z klas starszych (w wieku od 8 do 12 lat), które zostały zgłoszone do badań przez nauczycieli lub rodziców. Badania wykonano w 4 041 szkołach, co stanowi 88,8% ogólnej liczby szkół, do których adresowany był program. Odsetek dzieci w wieku 7 lat, u których wykonano badania przesiewowe, wyniósł w odniesieniu do planu 78,6%, co należy uznać za wynik bardzo dobry. O skali trudności realizacji Programu niech świadczy fakt, że w 67,1% szkół liczba dzieci objętych badaniami nie przekraczała 20.
Warunkiem udziału w programie było wyrażenie pisemnej zgody na badania przez rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Przed rozpoczęciem badań do każdej szkoły dostarczono, za pośrednictwem gmin, pakiety z materiałami dla rodziców, które zawierały list do rodziców zachęcający do udziału w badaniach, informator o słuchu oraz formularz zgody na badania przesiewowe wraz z ankietą audiologiczną. Odsetek rodziców, którzy wyrazili zgodę na badania w odniesieniu do zakładanej liczby badań w klasach pierwszych w poszczególnych szkołach, wyniósł 96%, co należy uznać za wynik znakomity, świadczący o zrozumieniu przez rodziców potrzeby wczesnego wykrywania wad słuchu.
Badania przesiewowe były wykonywane przez 183 przeszkolonych badaczy w okresie od 1 marca do 23 czerwca 2010 r. (równolegle we wszystkich 9 województwach objętych programem). W lutym 2010 r., w 8 szkołach powiatu malborskiego w woj. pomorskim przeprowadzono badania pilotażowe w celu ostatecznej weryfikacji przyjętych procedur wykonywania badań, komunikacji z systemem centralnym oraz rozwiązań logistycznych.
Standardowe badanie wykonywane w szkole obejmowało:
- wprowadzenie danych osobowych dziecka oraz opiekuna (na podstawie danych z formularza "zgody na badanie przesiewowe słuchu")
- wprowadzenie do bazy urządzenia danych z ankiety audiologicznej wypełnionej przez rodziców
- wykonanie badania audiometrycznego w trybie ręcznym w zakresie częstotliwości 250-8000 Hz z uwzględnieniem w szczególnych przypadkach częstotliwości półoktawowych 3000 i 6000 Hz.
Wszystkie badania w ramach Programu były prowadzone na terenie szkół podczas zajęć lekcyjnych. Dla potrzeb badań szkoły udostępniły pomieszczenia, w których warunki akustyczne spełniały określone parametry, umożliwiające poprawne wykonanie badań.
W Programie wykorzystano nowoczesne technologie gromadzenia i przesyłania danych, zachowując przy tym najwyższą jakość związaną z ich bezpieczeństwem. Jako narzędzia do wymiany danych oraz administracji w Programie użyto Internetu oraz przeglądarki internetowej poprzez stworzenie systemu obsługi badań przesiewowych.
Kluczowe znaczenie dla sprawnego zarządzania w badaniach przesiewowych miało codzienne przesyłanie wyników badań na serwer do centralnej bazy danych. Pozwalało to na bieżącą analizę stopnia zaawansowania badań, analizę oraz ocenę wyników badań przez lekarzy specjalistów. Poprzez zastosowanie szeregu filtrów i klasyfikatorów, system umożliwiał automatyczną kwalifikację niedosłuchów pod względem wielkości ubytku słuchu oraz kształtu audiogramu z uwzględnieniem danych z ankiety. Ułatwiało to lekarzom specjalistom nadzorującym badania sprawne podejmowanie indywidualnych decyzji o tym, czy konieczne jest wykonanie dalszych badań diagnostycznych u dziecka.
System pozwalał również na kontrolę pracy badaczy poprzez generowanie syntetycznych raportów zawierających informacje o rozkładzie czasu badań, ilości badań wykonanych w danym dniu i godzinach rozpoczynania badań. Wszystkie wyniki badań napływające codziennie do centralnej bazy danych były odpowiednio filtrowane (wg przyjętych kryteriów), a następnie oceniane przez lekarzy specjalistów. Na ich podstawie wysłano do rodziców wszystkich zbadanych dzieci informacje o wyniku badania oraz o dalszym postępowaniu z dzieckiem z wynikiem dodatnim badania przesiewowego.
Informacje o wynikach badań były dystrybuowane za pośrednictwem szkół do rodziców każdego dziecka. W paczce zbiorczej ( zaadresowanej na szkołę) znajdowały się indywidualne, zaklejone koperty zawierające informację o wyniku badania przesiewowego słuchu oraz pismo do dyrekcji z podziękowaniem za pomoc w organizacji badań. Dla rodziców tych dzieci, u których stwierdzono podejrzenie zaburzeń słuchu, załączono informację o konieczności wykonania badań diagnostycznych. Informację uzupełniono listą ośrodków rekomendowanych na terenie danego województwa, w których w ramach NFZ (bezpłatnie) można wykonać specjalistyczne/diagnostyczne badania słuchu.
Za nieprawidłowy wynik badania przesiewowego słuchu uznano taki, w którym wartość progu słyszenia była większa od 20 dB HL dla dowolnej częstotliwości, przynajmniej w jednym uchu. Przy zastosowaniu powyższego kryterium odsetek dzieci z wynikiem nieprawidłowym w badanej populacji wyniósł 14,4%. Największy odsetek dzieci z nieprawidłowym wynikiem zaobserwowano w województwie zachodniopomorskim i opolskim, natomiast w województwie łódzkim i lubuskim odsetek wyników nieprawidłowych był najniższy.
Oceniono również częstość występowania wyników nieprawidłowych badania przesiewowego słuchu w poszczególnych klasach. Największy odsetek dzieci z nieprawidłowym wynikiem zaobserwowano w klasie 0 (23,9%). W klasie pierwszej odsetek ten wynosił 13,9% i wzrastał w klasach starszych nawet do poziomu 17,2% dla klasy czwartej. Duży odsetek wyników nieprawidłowych w klasach zerowych mógł być spowodowany trudnościami w zrozumieniu zasady badania przez część dzieci. Oznacza to, że dla tej grupy dzieci powinny być zastosowane innego rodzaju testy niż prosty test audiometryczny. Większy odsetek nieprawidłowych wyników u dzieci starszych należy wiązać z faktem, że na badania były kierowane w większości te dzieci, u których nauczyciele bądź rodzice podejrzewali występowanie zaburzeń słuchu.
Uzyskane wyniki wskazują, że w populacji dzieci objętych badaniami blisko 10 000 dzieci rozpoczynających naukę w szkole może mieć problemy ze słuchem, co może spowodować trudności w przyswajaniu wiedzy.
Wyniki badań przesiewowych wraz z danymi ankietowymi zostały przeanalizowane przez lekarzy specjalistów - audiologów i otolaryngologów. Na podstawie ich oceny, badania kontrolne zalecono grupie 45,9% dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego słuchu.
Odsetek dzieci, u których wynik badania przesiewowego słuchu wskazywał na występowanie niedosłuchu średniego lub znacznego stopnia, wymagających dalszych konsultacji wahał się od 41,9% w województwie śląskim do blisko 50% w województwie pomorskim. Na tak duże różnice pomiędzy województwami niewątpliwy wpływ miał odsetek dzieci ze starszych klas uczestniczących w badaniach, które były wskazywane do udziału w badaniach przez rodziców i nauczycieli.
Analizy wykonane przez lekarzy specjalistów wykazały, że bardzo wysoki odsetek dzieci z klasy zerowej zakwalifikowanych do dalszych badań związany był z dużą liczbą dzieci z niedosłuchem typu przewodzeniowego, który nieleczony może powodować trwałe uszkodzenia słuchu.
Wśród niedosłuchów zaobserwowano 3,7% o cechach niedosłuchów pohałasowych, dla których wartość progu dla 8000 Hz wynosiła przynajmniej 40 dB HL. Niedosłuchy tego typu powstają na skutek urazów akustycznych lub długotrwałej ekspozycji na głośne dźwięki, np. z odtwarzacza mp3, bez zachowania zasad profilaktyki audiologicznej i mogą się w przyszłości pogłębiać.
Wyniki analizy danych ankietowych, zebranych podczas trwania programu, wskazują na kilka niepokojących zjawisk:
- Około 70% rodziców dzieci, u których wynik badania przesiewowego słuchu był nieprawidłowy, nie zauważyło problemów ze słuchem u dziecka.
- W grupie dzieci zakwalifikowanych przez lekarzy konsultantów do badań kontrolnych tylko 28% rodziców wskazało w badaniu ankietowym na problemy związane ze słuchem u swoich dzieci.
- Ponad 60% dzieci ze znacznym niedosłuchem nie znajduje się aktualnie pod opieką audiologa lub otolaryngologa. Dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego słuchu ponad dwukrotnie częściej wskazują, że mają problemy ze zrozumieniem nauczyciela stojącego przy tablicy.
- Ponad 13% dzieci zgłosiło rodzicom lub opiekunom występowanie stałych lub okresowych szumów usznych, natomiast ponad 27% dzieci zgłosiło występowanie tych szumów badaczom podczas przeprowadzania badań w szkole.
- W grupie dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego, słabe i bardzo słabe wyniki w nauce ma dwukrotnie więcej dzieci niż w grupie dzieci z wynikiem prawidłowym.
Podsumowując, uważamy, że przyjęty model organizacyjny programu umożliwia prowadzenie badań przesiewowych w sposób masowy, z właściwą kontrolą liczby i jakości wykonywanych badań. Wstępna analiza danych potwierdziła wysoką częstość zaburzeń słuchu wśród dzieci w wieku szkolnym i wykazała, że znacznie większy niż zakładano odsetek dzieci ma szumy uszne. Uzyskane wyniki w pełni potwierdzają konieczność prowadzenia systematycznych badań przesiewowych u dzieci w każdym wieku, ponieważ tylko wtedy istnieje możliwość wykrycia, rozpoznania i terapii zaburzeń słuchu u dzieci w wieku szkolnym. Niewątpliwie realizacja tego unikalnego programu nie byłaby możliwa bez zaangażowania różnego rodzaju instytucji oraz osób, które brały bezpośredni udział w jego realizacji. Dlatego bardzo serdecznie dziękujemy za pomoc wojewódzkim kuratoriom oświaty, dyrekcjom i nauczycielom ze szkół podstawowych, terenowym oddziałom KRUS-u, jednostkom samorządu terytorialnego oraz koordynatorom wojewódzkim i badaczom, którzy bezpośrednio prowadzili badania w szkołach.
Szczególne podziękowania kierujemy do Zarządu Funduszu Składkowego Ubezpieczeń Społecznych Rolników, który w znacznej mierze sfinansował ten Program.
prof. dr hab. med. Henryk Skarżyński
kierownik Programu
dr hab. med. inż. Krzysztof Kochanek
koordynator Programu
Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu
dr Witold Cieśla
prezes Stowarzyszenia Przyjaciół Osób
Niesłyszących i Niedosłyszących
"Człowiek-Człowiekowi"